De oorlog, de dood, de droefheid en wij – Jan Lauwers en Needcompany vertellen in ‘Het Hertenhuis’ op Pernerinsel in Hallein droevige verhalen zonder einde De dood heeft veel levens. Hij duikt op in verschillende gedaantes. Als doodseskader, als bom, als wolf. Of als jachtgeweer waarmee je gemakkelijk herten kunt doden. Toevallig raken of vermoorden. Zelfs als liefhebber. Af en toe rukt de dood op, zomaar een idee op een zondagmorgen. Zoals bij The Velvet Underground die in 1966 zegden: ‘Sunday morning and I am falling/I’ve got a feeling I don’t want to know.’ De dood baart de machtigste verhalen van de mensheid. Jezus, Kennedy, Lennon – of zelfs het verhaal van het Hertenhuis. ‘Goede verhalen zijn duister. Tragisch. Vol incest en doodslag,’ zegt iemand op het podium. En al deze verhalen kunnen we in hun oervorm terugvinden in de mythologie, die de gewelddadige dood tot drijfveer van het nieuwe maakt. De dood wordt echt opwindend en bedreigend, omdat we in het leven geïnteresseerd zijn. Een liefdesmonument, opgebouwd uit hulpeloosheid Daar waar wij de dood ontmoeten, waar wij het einde meemaken - maar omdat wij nog een tijdje meegaan - spruit uit die dood een vorm van leven die ons afgronden en hoop toont. De dood baart de droefheid. En die sleurt ons mee in onvoorspelbare emotiewerelden. De ene laat die razen, de andere laat die verstommen. Het gevoel van verlies en onzekerheid, maar ook de noodzaak om de doden te gedenken, om hen aldus met het leven verbonden te houden, verbindt ons allen. ‘Een begrafenis is het enige sociale gebeuren in elke cultuur waar het ritueel ongewijzigd vastligt en als zodanig wordt gerespecteerd,’ zegt iemand op het toneel. Zo wordt er op het toneel al dansend een liefdesmonument gebouwd. Het is een beetje belachelijk, want het monument ontstaat uit een pijnlijke hulpeloosheid. Er wordt overlegd hoe iets anders (misschien beter?) had kunnen uitdraaien of wie er als volgende aan moet geloven. Herinneringen worden bekrachtigd en geschiedenis wordt geschreven. Of een moeder probeert heel moeizaam, haar dode, naakte dochter die na de oorlog naar huis wordt gebracht, te kleden. Een ondraaglijke situatie. Een procedure waar maar geen einde aan lijkt te komen, wat het verdriet dat met deze handeling verbonden is, nog meer benadrukt. Op deze ogenblikken, waarop de omgang met de dood met eigen hand wordt gevoeld, waarop eenieder zich bewust is van zijn eigen eindigheid, slaagt Needcompany erin om met het nieuwe stuk ‘het Hertenhuis’ de allergrootste emotie teweeg te brengen. Daar sluipt de angst over het toneel, en onbehagen. En ja, het brein zet een overweldigende herinneringsmachine in gang – herinneringen aan de doden en aan alle verhalen. En ook de ongewisheid beneemt ons ook de adem: hoe moet het nu verder, nu er iemand ontbreekt. ‘Het Hertenhuis’ is het afsluitende deel van de trilogie ‘Sad Face / Happy Face’ van Jan Lauwers en Needcompany. De andere delen heten ‘De kamer van Isabella’ (2004) en ‘De Lobstershop (2006). Het opgedragen stuk voor de Salzburger Festspiele ging maandag op Pernerinsel in Hallein in première. De Vlaamse theatermaker Lauwers creëerde een brutaal-aandoenlijke avond – vol diepere betekenissen en grappen, vol melancholie en tragiek en met de absoluut rustgevende, verzoenbare zekerheid, dat er meer dan één einde aan het verhaal kan komen. Het gaat niet om een onmogelijke waarheid, maar om momenten met de grootste emotie. ‘Op intensieve ogenblikken zoals deze, wanneer alles verandert, blijft de tijd stilstaan,’ zegt men daar. En terwijl dit wordt gezegd (en er bovendien iemand wordt omgebracht), gaat het ook alweer voorbij. Dat hij de omgang met de dood en de droefheid centraal stelt, toont zich als ideaal voor de theatertaal van Lauwers, die inmiddels zijn deugdelijkheid heeft bewezen en die ook vaak gekopieerd wordt. Lauwers heeft een overtuigend instinct voor het opsporen van grote tragedies, voor de archaïsche omzetting ervan heeft hij uitstekende medestrijders op het toneel en in zijn hoofd steekt een zee aan ideeën. Droefheid heeft geen speciale vorm, zo wordt beweerd. Maar het is precies die emotie die alle culturen verbindt. ‘Misschien is het onvervalste gevoel dat tijdens een begrafenis heerst – de droefheid – het enige dat alle culturen verbindt. Niet het geluk,’ zegt iemand op het toneel. Die droefheid kan woede of vernietiging inhouden. Ook inkeer of wereldverloochening kan eruit voortvloeien. Surreële ruimtes voor dromen en nachtmerries In ‘Het Hertenhuis’ zoekt Lauwers hoe diep de nood is, niet alleen in de maatschappij, maar evenzeer in de individuele ziel. Het toneel is een surreële ruimte voor dans en muziek, voor taal en beweging, voor beeldende kunst en voor zelfreflexie van de spelers, voor dromen en nachtmerries. Nooit wordt er aanspraak gemaakt op een eenduidige betekenis. Dat maakt het meedenken natuurlijk niet gemakkelijk, maar biedt wel een ongelooflijke vrijheid om associaties te maken, om de zaken op een eigen manier te bekijken, waaruit dan op diezelfde avond nog diepe gevoelens groeien. En toch geldt ook: ‘Niemand schrijft zijn eigen geschiedenis.’ Het uitgangspunt van ‘Het Hertenhuis’ is – zoals vaak bij de ensceneringen van Lauwers – geen fantasie. De broer van de danseres van het gezelschap werd in 2001 in Kosovo doodgeschoten terwijl hij aan het werk was als oorlogsfotograaf. Het gezelschap kreeg het nieuws te horen toen zij naar een gastvoorstelling onderweg waren. In de kleedkamer beginnen ze na te denken en treurend zin te geven aan de dood. Tenslotte maakt de groep zich klaar om naar het Hertenhuis te gaan. Dat is het oord waar de familie zich terugtrekt. Alleen al daarom is het een akelige plek. Want elke tragedie is een familieverhaal. Tot zover het logische deel van het drama. De rest is geweldige fantasie. Het gaat om een beenhard onderwerp. Er wordt echter losweg verteld. Uit dialoogscènes, losse verhalen, uit de frontale, verklarende interventies met het publiek (zoals door de fantastische Viviane De Muynck), uit passende dansscènes en begeleid door popsongs met een eenvoud waarin de diepe emotie tot uitdrukking komt, groeit een groots beeld. Bij dit totaal-gevoels-concept is het tenslotte helemaal niet erg wanneer men een of ander detail niet helemaal meeheeft. En op die manier is het dramatisch ook helemaal niet erg dat (in vergelijking met de generale repetitie) een actrice eventjes van het podium verdwijnt. De dood is niets in vergelijking met de ‘struggle for life’ Enkele uren voor de première raakte Anneke Bonnema gewond aan de rug. Op doktersvoorschrift mocht zij niet staan of zitten. En zo speelde ze haar rol – tenminste de gezongen en gesproken delen – liggend op een draagberrie aan de rand van het podium. Dat zij niet afgaat, hoewel zij toch enigszins ontbreekt, ligt ook aan het feit dat de strikte scheiding van artiest en de personage een belangrijk stijlmiddel is. Hier kruipt niemand uit zijn rol. Daardoor wordt elke foute illusie over het creëren van een werkelijkheid vermeden. Daarom wordt ook – ondanks alle brutaliteiten die zich daar afspelen - nooit in het bloed gezwommen. Hart en brein worden in brand gestoken. Wat in vroegere werken – zoals de ongeveer tien jaar geleden gecreëerde ‘Snake trilogy’ – duister, ja zelfs hopeloos overkomt met cynische commentaar over de toestand van de wereld, wordt nu gewoon een sentimenteel, ironisch, achteloos spel met de onmogelijkheid om definitieve uitspraken te doen. En voor deze gewijzigde houding kunnen ook de herten symbool staan. Zij hebben niets boosaardigs. Integendeel, zij wekken associaties met bevalligheid en elegantie, en het zijn natuurlijk dieren met een grote mythologische kracht. ‘Watch out, the world is not behind you’. Deze zin – afgeleid van een citaat van Velvet Underground – trekt als een motto door de enscenering. Maar waar is de wereld reëel, waar is hij fictief? Hoe komt hij in ons leven binnen? Gebeurt dat altijd alleen van buitenaf? Needcompany doet voorstellen– in het aanschijn van de dood. Sluitende antwoorden wil men niet geven. Waarom ook, iedereen merkt toch dat die er gewoonweg niet zijn. Zelfs het definitieve van de dood geeft ons geen zekerheid. De dood is louter het begin van het volgende verhaal. De droefheid creëert de volgende tragedie. Machtig, droevig, anders, nieuw. De echte ‘struggle for life’ bestaat in het overleven zelf, want ‘there’s always someone around you who will call,’ aldus The Velvet Underground.