Ihr, die ihr auftauchen werdet aus der Flut
in der wir untergegangen sind
gedenkt
auch der finsteren Zeit
der ihr entronnen seid.

Bert Brecht

Intolleranza 1960 is een opera die meer vragen stelt dan antwoorden geeft. Kan Intolleranza 1960 in wezen een opera genoemd worden of speelt de evenementswaarde van dit werk een veel belangrijkere rol? Overstijgt Intolleranza 1960 haar eigen politieke inhoud door hem vandaag te presenteren: Intolleranza 2021? 

De Italiaanse componist Luigi Nono (1924-1990) streefde naar een nieuwe vorm van muziektheater waarbij stemgebruik, simultaneïteit, ruimtelijk gebruik van geluid op opmerkelijke wijze onderzocht en gebruikt werden. Aanvankelijk sloot hij zich aan bij de stijl van de 2de Weense school en verwierp al heel gauw de traditionele operaconventies. Hij onderzocht nieuwe compositorische technieken, werkte met geluidsbanden en elektronische muziek en benoemde bepaalde werken als ‘situaties’ en ‘azione scenica’. Deze dramaturgische perceptie maakte hem vernieuwend. Zijn compositorische blik werd sterk gevoed door zijn politieke opvattingen. Als jonge partizanenstrijder werd hij lid van de Italiaanse communistische partij tijdens de laatste dagen van Mussolini’s dictatuur, toen het lidmaatschap een misdaad was. Nono streefde naar het maken van sociaal geëngageerde muziek die zich niet enkel in esthetische vormen uitte, maar die een directe impact op het publiek had. Voor Nono was het cruciaal dat zijn werk voor alle sociale klassen toegankelijk werd.

Nono schreef Intolleranza 1960, zijn debuut in de theaterwereld, in opdracht van het XXIV International Festival of Contemporary Music van de ‘Biennale di Venezia’ waar het in Teatro La Fenice 60 jaar geleden in première ging en aanschouwd werd als een van de meest markante muziekstukken uit geschiedenis van de naoorlogse avant-garde. Hij schreef het Italiaanse libretto naar een idee van Angelo Maria Ripellino en documentaire teksten en gedichten van Julius Fučík, Henri Alleg, Jean-Paul Sartre, Paul Éluard, Vladimir Mayakovsky en Bertold Brecht waarbij een anonieme immigrant terugkeert naar zijn thuisland. Op zijn reis wordt hij geconfronteerd met protest, wordt onschuldig gearresteerd, gefolterd en opgesloten in een concentratiekamp. Zijn verlangen naar zijn vaderland wordt een drang naar vrijheid. De immigrant slaagt erin om te ontsnappen, maar dan slaat het noodlot toe waarbij een vloedgolf een humanitaire ramp veroorzaakt.

Ongeacht zijn radicaliteit was de weg van Intolleranza 1960 bezaaid met vele obstakels. Deze startten voor de première waarbij de samenwerking met Ripellino niet liep zoals hij verwachtte. Nono herwerkte de tekst eigenhandig waarna de toenmalige voorzitter van de Biënnale de tekst probeerde te censureren. Het werk werd ook onder vuur genomen en verstoord door neo-fascisten toen het in première ging.

Deze ‘azione scenica’ weerspiegelt Nono’s weerzin tegen het machtssysteem en is opgebouwd uit allegorische momenten die de alledaagse absurditeiten aanklagen. Een vlammend en bijna visionair protest tegen racisme, onverdraagzaamheid, onderdrukking en de schending van de menselijke waardigheid tegenover een klimatologische catastrofe. Intolleranza 1960 is the awakening of human awareness in a man who has rebelled against the demands of necessity – an emigrant miner – and searches for a reason and a ‘human’ basis for life. After several experiences of intolerance and domination, he is beginning to rediscover human relations, between himself and others, when he is swept away in a flood with other people. There remains his certainty in ‘a time when man will be a help to man’. Symbol? Report? Fantasy? All three, in a story of our time schreef Luigi Nono.

Deze uitvoering van Intolleranza 1960 tijdens de honderdjarige editie van de Salzburger Festspiele is een unicum, niet enkel door zijn inhoudelijk karakter, maar doordat het gehele oeuvre van Nono uitgevoerd werd tijdens de laatste 30 jaar van de Salzburger Festspiele, met uitzondering van dit werk. 

Als ervaren Nono-kenner zegt dirigent Ingo Metzmacher: Nono’s werk en zijn nalatenschap zijn als een gids die ik vandaag de dag nog volg.*

De laatste twee jaar wijdde Jan Lauwers zich intens aan een studie over het belang van politieke kunst, wat weerspiegeld zal worden in deze nieuwe enscenering Politieke kunst ontkracht de schoonheid van politiek. Toch is kunst altijd politiek, verklaart hij.

Tekst Elke Janssens

* Wie is er bang voor nieuwe klanken? door Ingo Metzmacher. Vertaling Anthony Fiumara Uitgeverij Cossée, 2005 - Oorspronkelijk titel: Keine Angst vor neuen Tönen